Βιβιλάκη 15:
κατοικία και
αρχιτεκτονικό γραφείο
στα Χανιά, Κρήτη
ΔΟΜΕΣ 17.08.2015
Αρχιτέκτονες: Αλέξανδρος-Μάριος Νικηφοριάδης & Δανάη Σκαράκη
Παρουσίαση: Αγάπη Πρωίμου
Transparency & Architecture
Η κατοικία και ο χώρος εργασίας των αρχιτεκτόνων Δανάη Σκαράκη και Μάριου Νικηφοριάδη στα Χανιά Κρήτης άρχισε να κατοικείται το 1994, την χρονιά που ξεκίνησα τις σπουδές μου στην Αρχιτεκτονική. Λόγω της προσωπικής σχέσης μου με τους αρχιτέκτονες, στην διάρκεια όλων αυτών των χρόνων, έχω την ευκαιρία να επανέρχομαι συχνά στο σπίτι και το γραφείο και να το παρακολουθώ να εξελίσσεται και να ωριμάζει. Παρουσιάζοντας το ως έργο αναφοράς και προσωπικής αφετηρίας, έχω την ευκαιρία να διερευνήσω μια δεδομένη σχέση μέχρι σήμερα.
Επανάχρηση
Η κατοικία και το αρχιτεκτονικό γραφείο της οδού Βιβιλάκη 15 είναι επανάχρηση ενός παλιού πέτρινου κελύφους το οποίο βρίσκεται στο μέσον ενός συμπλέγματος ανάλογων κτισμάτων στη σειρά, που αποτελούσαν μία παραθαλάσσια βιοτεχνική ζώνη επεξεργασίας δέρματος έξω από την πόλη, τα Ταμπακαριά. Καθώς η πόλη εξαπλώθηκε έξω από τα τείχη και περιέβαλε την περιοχή, η βιοτεχνική λειτουργία εγκαταλείφθηκε αφήνοντας τα κτήρια κενά.
Η επανάχρηση ενός ήδη υπάρχοντος κελύφους ως αρχιτεκτονική επιλογή είναι μια διαδικασία επανάληψης στο χρόνο μέσω της κατάληψης των ερειπίων με νέες χρήσεις ώστε να διατηρείται η συνεκτικότητα της δομής της πόλης και η συλλογική μνήμη. Σημαντικότερο όμως από όλα , όπως και οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες αναφέρουν για την επανάχρηση του κτιρίου της οδού Βιβιλάκη, η επιλογή ενός κενού προγενέστερου κελύφους για να στεγάσουν οι ίδιοι την κατοικία και το χώρο εργασίας τους είναι ουσιαστικά μια επιλογή ορίων και περιορισμών με τα οποία μπορούν να αναπτύξουν ένα διάλογο ανάμεσα στο νέο και το παλιό και να συγκροτήσουν ένα προσωπικό σενάριο κατοίκησης πέρα από την αναζήτηση της νέας μορφής.
Στην κατοικία – εργασία της οδού Βιβιλάκη 15 το νέο, πέρα από ορισμένες σημειακές παρεμβάσεις και διατρήσεις του κελύφους, βρίσκεται μέσα στο παλιό, α-φανές και ά-μορφο. Και τελικά μόνο μέσα από τα ανοίγματα του κελύφους μπορεί κανείς να παρακολουθήσει και να αντιληφθεί τη νέα χρήση, όπως φαίνεται στη φωτογραφία. Αλλά η φωτογραφία αυτή είναι τραβηγμένη από ένα βράχο μέσα στη θάλασσα.
Τομή – Parti
Το πρώτο σκίτσο των αρχιτεκτόνων που κατασκευάζει την κατοικία – γραφείο στην οδό Βιβιλάκη είναι το σκίτσο τομής. Στο σχέδιο βλέπουμε ξεκάθαρα τα όρια του κελύφους και τη σχέση με την πόλη και τη θάλασσα. Εσωτερικά, ένας κατακόρυφος κενός χώρος συνδέει τα επίπεδα, διαφορετικά σε κλίμακα και σχέσεις μεταξύ τους, χωρίς καμία υπόνοια λειτουργίας και νέας δραστηριότητας. Όμως στην κορυφή του σχεδίου, με λεπτομέρεια απεικονίζεται ένας μοτοσυκλετιστής με την συνεπιβάτιδά του να εισβάλει με ταχύτητα πάνω στην μηχανή του από το δρόμο στον εσωτερικό κενό χώρο και να αιωρείται πάνω από τα επίπεδα. Η πρώτη παρατήρηση αφορά την μηχανή, την προσωπική εμμονή του αρχιτέκτονα, που είναι η αφετηρία ή το έναυσμα για την κατασκευή μιας αφήγησης για την κατοικία, την κατάληψη του κενού κελύφους και την σχέση της κατοικίας με την πόλη. Η δεύτερη παρατήρηση αφορά το σχέδιο τομής που δίνει τις βασικές πληροφορίες για τη νέα χρήση. Σε αυτό το έργο η κάτοψη είναι η τομή.
Χαρακτηριστικό της περιοχής και των συγκεκριμένων κτηρίων είναι η υψομετρική διαφορά 10 μέτρων μεταξύ της προκυμαίας που βρίσκεται στο Βορά και του δρόμου της πόλης που εξυπηρετεί τα κτίρια από το Νότο. Το αποτέλεσμα είναι το όλο σύμπλεγμα να διαμορφώνει ένα μονώροφο μέτωπο στο επίπεδο του δρόμου, προς την πόλη, και ένα τετραώροφο μέτωπο επί της προκυμαίας, προς τη θάλασσα.
φωτογραφία Γιώρης Γερόλυμπος
Αίθριο - Κενό
Ο κενός χώρος της τομής είναι το αίθριο της κατοικίας που τρυπάει την οροφή και τη νότια όψη προς την πόλη για να φέρει το φως μέχρι το τελευταίο επίπεδο της κατοικίας. Ταυτόχρονα το κενό του αιθρίου παρεμβάλλεται μεταξύ της πόλης και της κατοικίας. Ο μοτοσυκλετιστής Μάριος περνάει με τη μηχανή του μέσω μιας γέφυρας από το εξωτερικό περιβάλλον στην εσωτερική συνθήκη της κατοικίας. Η γέφυρα είναι ο χώρος της μηχανής μέσα στην κατοικία. Αιωρείται στο κενό αίθριο, περίοπτος από όλα τα επίπεδα.
Καθ’ ύψος της τομής τα νέα επίπεδα της κατοικίας είναι διακριτά ως ελεύθερες πλατφόρμες χωρίς όρια που διατρώνται από την τρύπα του αιθρίου. Οι οριζόντιοι φορείς είναι εμφανείς σιδηρές διατομές διπλού ταυ και το δάπεδο ξύλο. Οι μεταλικοί δοκοί τονίζουν τη διάτρηση των επιπέδων από το αίθριο, εμφανείς και μαύρες όπως στο σχέδιο μιας τομής.
Το αίθριο είναι ο κατακόρυφος άξονας επικοινωνίας. Η σκάλα αναδιπλώνεται σε τρία μέρη ώστε το φως να διεισδύσει ευκολότερα ως το χαμηλότερο επίπεδο της κατοικίας. Οι κατόψεις των επιπέδων παραμένουν κενές με τη σκάλα να κυριαρχεί στον οριζόντιο άξονα συμμετρίας και να συγκεντρώνει από κάτω και εκατέρωθεν όλες τις εγκαταστάσεις και τους υγρούς χώρους της κατοικίας. Οι ξύλινες πλατφόρμες συνεχίζουν στην ξύλινη σκάλα μέσα στο αίθριο και δημιουργούν ένα ροϊκό χώρο σε όλη την κατοικία.
Κατώφλι _ ενδιάμεσος χώρος
Αίθριο, σκάλα και πλατφόρμες είναι ένας ενιαίος συνεχής χώρο και αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση του μεσοπατώματος, του κατωφλιού. Το κατώφλι βρίσκεται ανάμεσα στα επίπεδα, τα οποία τονίζουν την καθαρότητα τους και την οριζόντιότητα τους με την απουσία ορίων και ακόμα κι αν αυτά υπάρχουν, είναι οπτικά διαπερατά. Το μεσοπάτωμα είναι ταυτόχρονα στάση και κίνηση, δάπεδο και έπιπλο που ακουμπούν πίνακες, εργαλεία ή μακέτες. Η επινοητικότητα των κατασκευαστικών λεπτομερειών μετατρέπει την κουπαστή μεταξύ των επιπέδων της κατοικίας σε μια κινούμενη γραμμή στο χώρο. Ο κενός ενδιάμεσος χώρος του κατωφλιού και οι αναλογίες του εξασφαλίζουν την επικοινωνία των επιπέδων μεταξύ τους έτσι ώστε από το επίπεδο του μεσοπατώματος, στην στροφή του σώματος μπορείς να αντικρύσεις ταυτόχρονα τις δραστηριότητες που συμβαίνουν σε δύο επίπεδα της κατοικίας . Η επιλογή διαφανειών και ημιδιαφανειών στις πόρτες και στα όρια των κατωφλιών κατασκευάζει διαβαθμίσεις ορατότητας και φίλτρα διείσδυσης του φυσικού φωτός.
Πλατφόρμες κατοίκησης
Η απουσία των ορίων συνεχίζεται στα επίπεδα της κατοικίας και εργασίας. Πέρα από τον πυρήνα της σκάλας που είναι ένα όριο οπτικό εξαιτίας της κίνησης του σώματος και της αλλαγής επιπέδου τα διαπερατά όρια των παράπλευρων χώρων όπως τα λουτρά και η κουζίνα διαχέονται στις πλατφόρμες κατοίκησης. Το τζακούζι βγαίνει έξω από το λουτρό – χαμάμ σε μια τρύπα στο δάπεδο του χώρου εργασίας σε άμεση οπτική επαφή με τον ανοιχτό πάγκο της κουζίνας και τη βιβλιοθήκη του γραφείου.
Στις πλατφόρμες δεν κατασκευάζονται κλειστοί χώροι μόνο νησίδες δραστηριοτήτων. Ακόμα και η σκάλα που οδηγεί στο ψηλότερο επίπεδο της κατοικίας σχεδιάζεται ως ένα κινητό έπιπλο - σκάλα και αποθήκευση μαζί – που μπορεί να μετακινηθεί σε άλλη θέση ή να απομακρυνθεί αλλάζοντας ή διαρρηγνύοντας την σχέση των δύο επιπέδων.
Οι πλατφόρμες της κατοίκησης και της εργασίας είναι αυτόνομες και κενές. Είναι πεδία δράσης αντί για τόποι συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. Η χρήση τους ορίζεται από τα κινητά έπιπλα, τους πίνακες που τοποθετούνται στην καθαρή επιφάνεια τους και αυτό δίνει την δυνατότητα στο σενάριο κατοίκησης να αλλάξει ανά πάσα στιγμή.
Οι πλατφόρμες είναι μια υποδομή εργασίας και κατοικίας.
Εσωτερικές θεάσεις
Η ετερογένεια της κατοικίας ακόμα και στο πιο βαθύ κομμάτι της τομής της αποκαλύπτεται τη νύχτα. Οι διαφανείς επιφάνειες γίνονται ανακλαστικές διακόπτοντας τη κυρίαρχη θέα της θάλασσας, του φυσικού τοπίου.
Στο πιο εσωτερικό μέρος, στην καρδιά της κατοικίας, εκεί που βρίσκεται σήμερα το τραπέζι της κουζίνας και τα τελευταία χρόνια γραφείο του Μάριου , τα φίλτρα που συνδέουν την κατοικία με το τοπίο κατά τη διάρκεια της ημέρας, το βράδυ λειτουργούν ως οπτικές προσβάσεις σε χώρους που ακολουθούν και ταυτόχρονα αντανακλάσεις των χώρων που προηγούνται. Οι εσωτερικοί χώροι της κατοικίας αλληλοεπικαλύπτονται σε μια δισδιάστατη πολύπλοκη απεικόνιση οπτικών φυγών και αντανακλάσεων.
Το βλέμμα στο εσωτερικό της κατοικίας - όπως το φως κατά τη διάρκεια της ημέρας - διαπερνάει και συνδέει χώρους και δραστηριότητες με πολλαπλούς τρόπους: μέσω της ημιδιαπερατότητας των υλικών, των στρογγυλών φινιστρινιών στα χωρίσματα της σκάλας, του χαμηλού πάγκου της κουζίνας και του αναδιπλούμενου όγκου της σκάλας.
Κτήριο – τοπίο
Ήδη από την τομή της κατοικίας είναι εμφανής η διαφορετική σχέση που αναπτύσσουν τα επίπεδα κατοίκησης με το τοπίο. Η σαφής κατεύθυνση του βλέμματος είναι προς το βορά, προς το τοπίο της θάλασσας. Στο κατώτερο επίπεδο της κατοικίας η πρόσβαση στη προκυμαία και τη θάλασσα είναι άμεση ενώ το ανώτερο επίπεδο βρίσκεται δέκα μέτρα πάνω από αυτήν σε υποχώρηση
Στην κατώτερη πλατφόρμα ο εξωτερικός τοίχος του κελύφους είναι ένα σαφές όριο μεταξύ του μέσα και του έξω. Η απρόσκοπτη θέαση του ορίζοντα διακόπτεται από τον πέτρινο τοίχο αλλά αποκαθίσταται αντιληπτικά από την οριζόντια γραμμική παράθεση των ανοιγμάτων και της γυάλινης πόρτας. Τα κατακόρυφα παραλληλόγραμμα ανοίγματα σου επιτρέπουν να δεις από το εσωτερικό της κατοικίας, το έδαφος της προκυμαίας, τη θάλασσα και τον ουρανό. Σε προκαλούν να διασχίσεις το όριο και να βρεθείς έξω, στο επίπεδο της προκυμαίας.
Στο ανώτερο επίπεδο της κατοικίας το κέλυφος ανοίγει εντελώς στο τοπίο και ο ορίζοντας διακόπτεται μόνο από το διαχωρισμό του ξύλινου κουφώματος. Η διάτρηση αυτή τη φορά δημιουργεί ένα μεγάλο οριζόντιο άνοιγμα - κάδρο της πιο δραματικής θέας του τοπίου και της πόλης από το εσωτερικό της κατοικίας. Η πόρτα του ξύλινου κουφώματος ανοίγει και πάλι αλλά αυτή τη φορά για να βρεθείς στο κενό. Είναι μια ακραία συνθήκη και εμπειρία.
Στο ενδιάμεσο επίπεδο της κατοικίας ένα αντίστοιχα μεγάλο οριζόντιο άνοιγμα μετατρέπει το εσωτερικό σε μηχανισμό θέασης του τοπίου αλλά συνάμα είναι ένα διαπερατό όριο από το εσωτερικό περιβάλλον στο εξωτερικό τοπίο, με ένα εξωτερικό δώμα κατοίκησης.
Και σιγά σιγά μέσα από τις ομοιότητες και τις διαφορές διαφαίνεται ένα νέο σενάριο διαβίωσης να επαναχρησιμοποιεί το κέλυφος κατοικίας και εργασίας της οδού Βιβιλάκη 15.
Έξω στο δώμα, ένας νέος μηχανισμός, μια πλατφόρμα που δρασκελίζει το στηθαίο και αιωρείται, ξεπερνάει τo οπτικό εμπόδιο της μεσοτοιχίας του διπλανού κτιρίου και φτιάχνει μια νέα θέση ενατένισης της δύσης με τα πόδια κρεμασμένα στο κενό.
Εκεί αιωρείσαι μέσα στο τοπίο έξω από τα όρια του κτηρίου-κελύφους ακόμα και έξω από τα όρια της πόλης.
Επαναπροσδιορισμοί
Το κτήριο της οδού Βιβιλάκη 15 μεγαλώνει, ωριμάζει κι επαναπροσδιορίζεται διαρκώς. Οι αρχιτέκτονες κατοικούν και εργάζονται μέσα σ’ αυτό και σχεδιάζουν ξανά, αναθεωρώντας σχέσεις και δεδομένα.
Στη νότια όψη προς την πόλη το κτήριο αποκτά κεραία., ένα σκαλοπάτι παίρνει τη θέση της ράμπας εισόδου της μηχανής στο εσωτερικό της κατοικίας και η τζαμαρία με τα στόρια αντικαθίσταται από ημιδιάφανα υαλότουβλα που αφήνουν το φως να μπει στο εσωτερικό της κατοικίας χωρίς να επιτρέπουν την διείσδυση του βλέμματος.
Το σπίτι ανοίγει στα δίκτυα και το τοπίο και αποσύρεται ακόμα παραπάνω από την πόλη.
Το νέο σχέδιο της πλατφόρμας αιώρησης καταρχήν αποκαθιστά την τρύπα στο κέλυφος και αφήνει το πέτρινο στηθαίο να ολοκληρωθεί. Η νέα πλατφόρμα εναποτίθεται πάνω στο στηθαίο, πιο ήπια και σχεδόν αβαρής.
Η μηχανή, η γενεσιουργός δύναμη του αρχικού parti που αιωρείται δυναμικά πάνω από το αίθριο, στις αρχικές εικόνες αναπαράστασης του κτηρίου στα περιοδικά και τα βιβλία, σταδιακά αποσύρεται από τη καθημερινότητα των δύο αρχιτεκτόνων - κατοίκων. Τη θέση της παίρνει το ποδήλατο στην εικόνα και στη γέφυρα.
