Βρισκόμαστε ήδη 14 μήνες σε μια παγκόσμια πανδημία που έχει μεταμορφώσει τη ζωή μας όσο ψηφιακή θα μπορούσε να γίνει μέχρι τώρα. Η εισήγηση η δική μου σήμερα θα αφορά το φυσικό κόσμο και το σώμα που πονάει με πολλούς διαφορετικούς και ανομολόγητους τρόπους μέσα από την επίδραση των συσκευών και των λογισμικών του ψηφιακού περιβάλλοντος. (Εικόνα 1).

 

Αφορμή για αυτή την προσέγγιση στάθηκε η παρατήρηση μιας  ομάδας φοιτητών μου στο προηγούμενο εξάμηνο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, στο studio με  τίτλο Μη κανονικότητα/ Νο Normal που επιχειρούσε να καταγράψει τις επιδράσεις της νέας συνθήκης της πανδημίας στο χώρο. Η παρατήρηση των φοιτητών αφορούσε τον πόνο στο σώμα μας  από την πολύωρη προσήλωση  μπροστά από οθόνες διαφορετικών μεγεθών  κυρίως ως ο μόνος τρόπος επικοινωνίας, εξαιτίας των νέων  πρωτοκόλλων κοινωνικής απομόνωσης που επέβαλλε η καταπολέμηση της πανδημίας. Η σκέψη αυτή αποτυπώθηκε στο σκίτσο που βλέπετε στις οθόνες σας και δεν αφορά μόνο τον πόνο που προκύπτει από τη στάση του σώματος σε σχέση με την οθόνη, αφού πια τις οθόνες μας μπορούμε να τις προσεγγίσουμε από το κρεββάτι, τον καναπέ, το γραφείο, και το δρόμο  αλλά και από τη διάδραση  με τους ανθρώπους μέσα σε αυτές.  

 

Για μένα δεν είναι πια εύκολο, αντίθετα είναι αρκετά περίεργο να κοιτάζω τον εαυτό μου σε παράθυρα στην οθόνη σε συνεχείς διαδικτυακές συναντήσεις, μέρα με τη μέρα που περνάει. Στην αρχή της πανδημίας, οι ψηφιακές πλατφόρμες τηλεδιάσκεψης προσέφεραν την ψευδαίσθηση μιας νέας κανονικότητας που θα μπορούσε να αποκαταστήσει εξ ολοκλήρου τη δια ζώσης διδασκαλία και  μπορεί και να προσέφερε- στη μετά covid εποχή- επαυξημένες δυνατότητες και νέα εργαλεία. Στην εικόνα βλέπετε στιγμιότυπο από τη διαδικτυακή διάλεξη του Steven Holl στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πατρών που την παρακολούθησαν πολλά άτομα.  Η τεχνολογία προσέφερε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουμε τους περιορισμούς της καραντίνας με το μικρότερο δυνατό κόστος και με αρκετή ευρηματικότητα ενδεχομένως. Η αντίδραση ήταν άμεση γιατί η τεχνολογία ήδη υπήρχε και όλοι ήδη συμμετείχαμε σε τηλεδιασκέψεις παράλληλα με τη δια ζώσης επικοινωνία με πολύ θετική διάθεση και ευχαρίστηση. (Εικόνα 2).

 

Οι υπολογιστές και τα κατάλληλα αξεσουάρ(πχ ψηφιακή γραφίδα) υπήρχαν ήδη για να αντικαταστήσουν τα αναλογικά εργαλεία, όπως υπήρχε και η οπτικοακουστική τεχνολογία για να καταγράψει τη γλώσσα του σώματος και τους τόνους του ήχου ώστε να προσομοιωθεί με τον πιο επαρκή τρόπο η διαδικασία της δια ζώσης διδασκαλίας. Παρ' όλ' αυτά ένας νέος όρος ήρθε μετά από λίγους μήνες σε αυτή τη συνθήκη να περιγράψει την ψυχική και σωματική εξάντληση που ένοιωθαν τα σώματα μας στο νέο ψηφιακό περιβάλλον επικοινωνίας. (Εικόνα 3).

​

Zoom fatigue, ονομάστηκε η αίσθηση της σωματικής εξάντλησης που εμφανίζεται συχνά μετά από μια σειρά εικονικών συναντήσεων βίντεο. Σε αυτό το πλαίσιο, η ετικέτα της πλατφόρμας  "Zoom" χρησιμοποιείται γενικά. Το φαινόμενο μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε πλατφόρμα τηλεδιάσκεψης που επιτρέπει τη συμμετοχή πολλαπλών χρηστών ταυτόχρονα σε πολλαπλά παράθυρα σε πραγματικό χρόνο. 

 

Δεκαετίες πριν από την επινόηση του όρου “zoom fatique”, η ανακάλυψη και η εφαρμογή του προσωπικού  υπολογιστή εισήγαγε ένα πόνο άγνωστο μέχρι τότε στην ανθρωπότητα. Τέλη της δεκαετίας του 80 στο περιοδικό Softalk, ειδικό για την ενημέρωση σχετικά με τη χρήση των υπολογιστών και των εξελίξεων σε αυτό το πεδίο, στη στήλη με τίτλο «ανοιχτή συζήτηση» ο αναγνώστης Henry Getson από το New Jersey, που περιγράφει τον εαυτό του ως ένα απλό χρήστη υπολογιστή που ακόμα εξοικειώνεται με τη συσκευή και μαθαίνει το πρόγραμμα, επαινεί το περιοδικό για την  απλή και επεξηγηματική προσέγγιση της νέας τεχνολογίας και στο υστερόγραφο του καταλήγει: ΥΓ. Έχετε να προτείνετε θεραπείες για τα κουρασμένα μάτια;

Οι εκδότες του περιοδικού γνωρίζουν για τι ακριβώς μιλάει, απαντούν ότι πολλοί κομπιουτεράδες έχουν το ίδιο πρόβλημα. Τελικά συστήνουν κομπρέσες. (Εικόνα 4).

 

Από εκείνη τη στιγμή μέχρι σήμερα ο εργονομικός σχεδιασμός έχει εκπονήσει και εφαρμόσει πολλά διαφορετικά σχέδια για τη σχέση σώματος - υπολογιστή. Οι παραμορφώσεις στο σκελετό και τους μυς των  χεριών, των ώμων, της σπονδυλικής στήλης και ο συνεχής αυξητικός πόνος οδήγησαν  από τις κάθετες και οριζόντιες διευθύνσεις των αρχικών διαγραμμάτων τοποθέτησης του σώματος μπροστά στον υπολογιστή στις οργανικές μορφές των εξαρτημάτων αυτού, σαν επεκτάσεις τους σώματος και της πολύπλοκης γεωμετρίας του. (Εικόνα 5).

 

Πολυμορφικά ποντίκια και πληκτρολόγια, επιφάνειες και θέσεις εργασίας που αναδιπλώνονται, κατάλληλα γυαλιά, ακουστικά και μικρόφωνα συγκροτούν έναν ολόκληρο εξοπλισμό ώστε να μην πονάει το σώμα μας και να παρατείνεται ο χρόνος παραμονής μας μπροστά στην οθόνη. (Εικόνα 6).

 

Παράλληλα οδηγίες για διαλείμματα γυμναστικών ασκήσεων εξελίσσονται στο χρόνο μέχρι και σε  αξεσουάρ που άπτονται στο σώμα μας και μας ειδοποιούν για τις ανάγκες του όπως τα έξυπνα ρολόγια. Η ενασχόληση με τον υπολογιστή μας μαθαίνει να αγαπάμε το σώμα μας Ο υπολογιστής παίρνει ένα νέο ρόλο και η τεχνολογία βοηθάει και μας μαθαίνει να αγαπάμε το σώμα μας. (Εικόνα 7).

 

Η θέση εργασίας του σημερινού χρήστη υπολογιστή μοιάζει με τα φουτουριστικά έπιπλα που σχεδίαζε ο  αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος για την εργασία το έτος  2000, ήδη από  το 1969 στην ηλεκτρονική πολεοδομία. (Εικόνα 8).

 

Ωστόσο  ο νέος όρος zoom fatigue, που καταγράφεται πρώτη φορά στη συγκυρία της πανδημίας,   έδειξε ότι υπάρχει ένα αχαρτογράφητο πεδίο πόνου του σώματος που δεν έχει να κάνει τόσο με το χρόνο παραμονής μας μπροστά στις οθόνες, αλλά με τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις που είναι πολύ φυσικές και αυτονόητες για τους ανθρώπους όταν διεξάγονται δια ζώσης αλλά τους εξαντλούν όταν διαμεσολαβεί ο υπολογιστής. Ο  πόνος είναι έντονος και αδιαμφησβήτητα υπαρκτός για αυτόν που τον βιώνει αλλά γεμίζει αμφιβολία αυτόν που ακούει για την ύπαρξη του. Είναι πιο εύκολο να γίνει αντιληπτός και να περιγραφεί μέσω της εικόνας ή της περιγραφής της λειτουργίας  του όπλου ή της πληγής που τον προκαλεί.  όπως γράφει η Elaine Scarry στο βιβλίο Body in Pain.

Το σημαντικό σημείο εδώ δεν είναι μόνο ότι ο πόνος μπορεί να γίνει αντιληπτός στην εικόνα του όπλου ή της πληγής αλλά ότι σχεδόν δεν μπορεί να συλληφθεί χωρίς αυτό. Ακόμη και η στοιχειώδης πράξη της ονομασίας αυτού του τόσο εσωτερικού γεγονότος συνεπάγεται μια άμεση νοητική μεταφορά κάπου έξω από το σώμα, στο περιβάλλον που μπορεί να απεικονίσει το αίτιο του πόνου. Έχω δώσει ένα όνομα στον πόνο μου και τον αποκαλώ" σκύλο ", γράφει ο Νίτσε στην προσπάθεια του να ανακτήσει τον έλεγχο του σώματος του, είναι εξίσου πιστός, εξίσου διακριτικός και χωρίς ντροπή, εξίσου διασκεδαστικός, εξίσου έξυπνος με οποιοδήποτε άλλο σκυλί - και μπορώ να τον επιπλήξω και να εκτονώσω την κακή μου διάθεση σε αυτό, όπως κάνουν και άλλοι με τους σκύλους, τους υπηρέτες και τις συζύγους τους. (Εικόνα 9).

 

Για να τεκμηριωθεί και να αναλυθεί το νέο πεδίο του πόνου, η πρώτη κίνηση είναι η σύνταξη  ενός ερωτηματολογίου και η διεξαγωγή μιας έρευνας σχετικά με τα συμπτώματα του πόνου στους χρήστες της επικοινωνίας μέσω υπολογιστή από το Πανεπιστήμιο του Stanford. Το ερωτηματολόγιο σαν μέθοδο μας θυμίζει  πολύ ένα δεδομένο τρόπο προσέγγισης του σωματικού πόνου αλλά το περιεχόμενο των νέων ερωτήσεων αναφέρεται περισσότερο σε μια αισθητηριακή συναίσθηση που διευρύνει την αντίληψη μας για τα όρια του σώματος μας. Η φύση του νέου πόνου περιγράφεται με λέξεις όπως η σωματική, κοινωνική και συναισθηματική κόπωση και η κόπωση που οδηγεί σε απώλεια κινήτρων.

Τα ερωτήματα ποικίλουν από πόσο ερεθισμένα νοιώθει ο χρήστης τα μάτια του μέχρι πόσο μεγάλο είναι το συναισθηματικό κενό που αισθάνεται μετά τη συμμετοχή του σε τηλεδιάσκεψη. (Εικόνα 10).

​​

Πόσο εξαντλημένοι αισθάνεστε μετά τη συμμετοχή σας σε τηλεδιάσκεψη;

Πόσο ερεθίζονται τα μάτια σας μετά από τη συμμετοχή σας σε τηλεδιάσκεψη;

Πόσο τείνετε να αποφεύγετε κοινωνικές καταστάσεις μετά από τη συμμετοχή σας σε τηλεδιάσκεψη;

Πόσο συναισθηματικά αποστραγγισμένος αισθάνεστε μετά τη συμμετοχή σας σε τηλεδιάσκεψη;

Πόσο συχνά αισθάνεστε πολύ κουρασμένοι για να κάνετε άλλα πράγματα μετά από τηλεδιάσκεψη;)

Η δεύτερη κίνηση είναι η εξέταση των χαρακτηριστικών του όπλου που προκαλεί τον πόνο, δηλαδή της επικοινωνίας μέσω υπολογιστή.

 

Η συνεχής  οπτική επαφή με τα άλλα πρόσωπα που συμμετέχουν στην τηλεδιάσκεψη αλλά και το μέγεθος της εικόνας τους στα παράθυρα που εμφανίζονται σε μεγάλες οθόνες είναι παράξενη και αμήχανη. Τα πρόσωπα που συναντάμε στα παράθυρα των τηλεδιασκέψεων βρίσκονται σε μία τέτοια κλίμακα που σε μια δια ζώσης επικοινωνία,  η απόσταση θα είχε μια τέτοια εγγύτητα ώστε οι προσωπικοί χώροι θα μοιραζόταν ή θα επικάλυπταν ο ένας τον άλλο. Μια συνθήκη που μοιράζονται άνθρωποι με οικειότητα ή άνθρωποι σε σύγκρουση που πιάνονται στα χέρια.

Συνάμα, το βλέμμα των συμμετεχόντων που δεν στρέφεται αλλού από την εικόνα της οθόνης, δημιουργούν μια άβολη κατάσταση συνεχούς παρακολούθησης. (Εικόνα 11).

 

Το να αντικρύζουμε συνεχώς το πρόσωπο μας  σε ένα από τα παράθυρα των τηλεδιασκέψεων μας κάνει συνεχώς ενσυνείδητους για την εικόνα μας, τις εκφράσεις μας, τον τρόπο επικοινωνίας μας. Μια οπτική του εαυτού μας  που δεν συμβαίνει στη δια ζώσης επικοινωνία και μας προκαλεί άγχος. Σαν να περπατάμε στο δρόμο, να καθόμαστε στο μπαρ, να τσακωνόμαστε, να μιλάμε και κάποιος να μας ακολουθεί με ένα καθρέφτη συνεχώς μπροστά από το πρόσωπο μας. (Εικόνα 12).

 

Η δια ζώσης επικοινωνία μεταξύ των ατόμων επιτρέπει στο σώμα να κινηθεί ελεύθερο, να απομακρυνθεί, να αλλάξει κατεύθυνση και να αποτραβηχτεί στιγμιαία. Στην επικοινωνία μέσω υπολογιστή η συνεχής προσήλωση να παραμείνουμε στο οπτικό πεδίο της κάμερας, περιορίζει την κίνηση μας αφύσικα και συρρικνώνει σημαντικά τον προσωπικό μας χώρο, επιβαρύνοντας το γνωστικό φορτίο για την επίτευξη της επικοινωνίας με πολλούς διαφορετικούς τρόπους σε πολλά διαφορετικά πλαίσια. Π.χ. χρειάζεται να δείξουμε την επιδοκιμασία μας κουνώντας το κεφάλι ενθαρρυντικά, η να κάνουμε χειρονομίες στο πλαίσιο της κάμερας για να συνοδεύσουμε εμφατικά τις περιγραφές μας. (Εικόνα 13).

 

Σε αυτή την επιβάρυνση του γνωστικού φορτίου συντελεί και η προσπάθεια συγκέντρωσης σε ένα και μόνο χωρικό περιβάλλον – συνήθως αυτό της κατοικίας - που συμβαίνουν όλες οι δραστηριότητες της ζωής μας κατά τη συνθήκη του εγκλεισμού. Ένα επιβαρυμένο περιβάλλον αντικειμένων και αντιπερισπασμών  που βρίσκονται έξω από το οπτικό πεδίο της κάμερας μεν αλλά κάποιες φορές παρεμβάλλονται στην εικόνα μας ή στον ήχο μας  με την κίνηση ζώων και ανθρώπων μέσα στο οπτικό πεδίο της κάμερας ή τους ήχους αυτών στην εμβέλεια του μικροφώνου. Εισβολές  προκύπτουν και από τις οθόνες που μοιραζόμαστε κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας μέσω υπολογιστή. Η καθυστέρηση του ήχου ή η προβολή της εικόνας μας στην οθόνη του συνομιλητή μας προκαλεί υπερδιέγερση και δυσαρέσκεια. (Εικόνα 14).

Το να σκεφτεί κανείς την επίδραση της επικοινωνίας μέσω υπολογιστή στο καιρό της πανδημίας μέσα από την αίσθηση του πόνου, θέτει στο κέντρο του προβληματισμού τα σώματα, τους χρήστες και τις δράσεις πέρα από τους υπολογιστές, τα λογισμικά και τις καινοτομίες αυτών. Η παρουσία μας στην οθόνη χαρακτηρίζεται από τον ήχο της φωνής μας και από την εικόνα μας. Τον ήχο όπως καταγράφεται από τα μικρόφωνα μας και την εικόνα του σώματος μας, την εικόνα των ρούχων που φοράμε αλλά και την εικόνα τους περιβάλλοντος όσο καταγράφεται από το πεδίο της κάμερας.

 

Επομένως,  ο χώρος στην επικοινωνία μέσω υπολογιστή είναι δισδιάστατος. Η τεχνολογία μεταφέρει την εικόνα και τον ήχο της φυσικής παρουσίας αλλά τελικά η επικοινωνία φαίνεται να έχει ανάγκη και χωρικές διαστάσεις. Στα παράθυρα των τηλεδιασκέψεων οι οντότητες υπάρχουν στην οθόνη σαν εικόνα και ήχος  αλλά χωρίς καμία δυνατότητα να διαδράσουν μεταξύ τους μέσω των προσωπικών τους χώρων. Με αυτό τον τρόπο η προσπάθεια της επικοινωνίας είναι μεγαλύτερη και εξαντλεί τελικά το σώμα. Μοιάζει με την άβολη σχέση που έχουμε με το σώμα μας στην εφηβεία. Σωματικές μεταμορφώσεις συμβαίνουν και νέες επιθυμίες δημιουργούνται αλλά ο συγχρονισμός  τους παίρνει χρόνο, και αποτυπώνεται σε ένα άβολο και περίεργο μεσοδιάστημα μεταξύ της παιδικής και ενήλικης ζωής μας. Αναζητώντας κανείς τη θεραπεία για τον πόνο της επικοινωνίας μέσω υπολογιστή ενδεχομένως να τη βρει σε μια πιο χωρική και αμοιβαία σύνδεση του φυσικού με το εικονικό. Σαν αυτή που περιγράφεται στην σκηνή της ταινίας Blade Runner 2049 όπου το εικονικό χρησιμοποιεί το φυσικό σώμα σαν δοχείο ώστε να επικοινωνήσει με ένα άλλο φυσικό σώμα. Και τα όρια μεταξύ φυσικού και εικονικού θολώνουν. (Εικόνα 15).