Χαρτογραφήσεις αρχιτεκτονικής δημιουργίας
Αρχιτεκτονική δημιουργία και έρευνα: Πρακτικά Συμποσίου
Αγάπη Πρώιμου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών
Transparency & Architecture
Εικόνα 1, Alejandro Zaera-Polo & Guillermo Fernandez-Abascal,
Taxonomy of emerging practices, El Croquis 187, 2016
Στο διάγραμμα που δημιούργησαν ο Alejandro Zaera Polo και ο Guillermo Fernandez-Abascal το 2016 και δημοσιεύθηκε στο τεύχος 187 του περιοδικού El Croquis, μαζί με το κείμενο τους με τίτλο “Well in the 21st century”, επιχειρούν μια ταξινόμηση των αναδυόμενων αρχιτεκτονικών πρακτικών μετά την οικονομική κρίση το 2008. Στο κυκλικό διάγραμμα οι ερευνητές εισάγουν 7 κατηγορίες – περιοχές οι οποίες αντιστοιχούν σε επτά ευρείες πολιτικές θέσεις: οι ακτιβιστές - αρχιτέκτονες εστιάζουν κυρίως σε έργα κοινοτήτων που χρηματοδοτούνται από μη συμβατικές στρατηγικές (Activists), οι κοσμοπολίτες ή τεχνοκράτες επικεντρώνονται στη διαδικασία (Cosmopolitical – Technochrats- Austerity chic), οι αρχιτέκτονες-φονταμενταλιστές των υλικών επιδιώκουν μια απτή υλικότητα (Material Fundamentalists), οινέοι ιστορικιστές – αναθεωρητές χρησιμοποιούν την ιστορία ως αναφορά στη δουλειά τους (New Historicists-revisionists, οι σκεπτικιστές επιστρέφουν μετά την οικονομική κρίση στον παιγνιώδη μεταμοντερνισμό (Sceptics/contingents), οι λαϊκιστές αρχιτέκτονες προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά τους πιο προσιτή και κατανοητή στο ευρύ κοινό (Populists) και οι κριτικοί της τεχνολογίας(Techno critical) επικεντρώνονται σε μια πιο θεωρητική προσέγγιση στην αρχιτεκτονική πρακτική τους. Οι περιοχές των παραπάνω κατηγοριών όπως και οι επικαλύψεις τους οριοθετούνται και ονοματίζονται μέσω της χαρτογράφησης της πρακτικής 181 νέων διεθνών αρχιτεκτονικών γραφείων.
Δύο είναι τα βασικά σημεία του διαγράμματος στα οποία θέλω να δώσω έμφαση:
Το πρώτο αφορά την χαρτογράφηση ως ερευνητική διαδικασία. Η μεθοδολογία των δύο ερευνητών αρχικά κατέγραψε στο χάρτη τις αναδυόμενες αρχιτεκτονικές πρακτικές με βάση τις πολιτικές κλίσεις τους μέσα σε ένα κυκλικό πεδίο. Κατά τη διάρκεια επεξεργασίας του πρώτου χάρτη ορίστηκαν οι βασικές κατηγορίες, δημιουργήθηκαν οι υποκατηγορίες που εμφανίζονται στις επικαλύψεις τους, επισημάνθηκαν οι γειτνιάσεις και οι συνάφειες ανάλογα με τη θέση των πρακτικών στα όρια των περιοχών, το κέντρο ή την περιφέρεια του κύκλου.
Στη συνέχεια η γραφική αναπαράσταση των κατηγοριών και των επικαλύψεων τους στάλθηκε στις αρχιτεκτονικές ομάδες ή τους αρχιτέκτονες τους οποίους συμπεριέλαβε η έρευνα, αναζητώντας από αυτούς μια αυτό- αξιολόγηση της θέσης τους στο χάρτη. Σύμφωνα με το κείμενο των δύο ερευνητών, 101 από τα 181 γραφεία, δηλαδή το 56% ανταποκρίθηκε στη διαδικασία της αυτό- αξιολόγησης. Το 50 % τοποθετήθηκε γραφικά στο χάρτη, ενώ το υπόλοιπο 6% προτίμησε να τοποθετηθεί μέσω ενός κειμένου σε σχέση με τις κατηγορίες τις ίδιες. 15% σημείωσε την ίδια θέση που είχαν επισημάνει οι ερευνητές στο διάγραμμα ενώ το 20 % βρέθηκε σχετικά κοντά, αλλάζοντας τις συνάφειες και τις σχέσεις του χάρτη. 10% διαφώνησε με τη θεώρηση της έρευνας και τοποθετήθηκε σε αντίθετες θέσεις. Μικρότερα ποσοστά της τάξεως του 5 % δεν βρήκαν θέση μέσα στο διάγραμμα ή ήταν ευχαριστημένοι με οποιαδήποτε θέση και να κατείχαν. Άλλα τοποθέτησαν τα έργα τους σε πολλές διαφορετικές κατηγορίες αφού θεώρησαν ότι κάθε έργο έχει αντιμετωπιστεί διαφορετικά ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του, και άλλοι ευχαρίστησαν για την συμπερίληψη τους στη διαδικασία της χαρτογράφησης του σύγχρονου αρχιτεκτονικού πεδίου αλλά δεν τους απασχολούσε η ακριβής τοποθέτησή τους στο χάρτη.
Μετά από την αποκάλυψη των θέσεων των αρχιτεκτονικών πρακτικών στο χάρτη όπως είχαν οριστεί από τους ερευνητές και τους αρχιτέκτονες, πολλοί από αυτούς αντέδρασαν στις συσχετίσεις και τις γειτνιάσεις μεταξύ τους.
Η έρευνα αποκαλύπτει ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο τοπίο μεταξύ αρχιτεκτονικής δημιουργίας και πολιτικής θεώρησης και κάθε χάρτης αυτού του πεδίου είναι μια τομή του αρχιτεκτονικού τοπίου σε συνεχή εξέλιξη.
Το δεύτερο σημείο που θέλω να εστιάσω είναι η προφανής αναφορά του διαγράμματος των Zaera-Polo και Fernandez-Abascal στο διάγραμμα με τίτλο “Evolutionary Tree to the year 2000” του Charles Jencks που δημοσιεύθηκε αρχικά στο βιβλίο Architecture 2000: Predictions and Methods το 1971 και επιχείρησε μια χαρτογράφηση της εξέλιξης του αρχιτεκτονικού πεδίου στην ιδιαίτερα ταραχώδη περίοδο του 20ού αιώνα. Στο διάγραμμα του Jencks έχουν ήδη αναφορά και άλλες προσπάθειες ταξινόμησης του αρχιτεκτονικού πεδίου, όπως το διάγραμμα του καθηγητή του ETH Adrian Meyer, Architecture a synoptic vision (2008). Στο χάρτη του Jencks, ο οποίος δεν είναι κυκλικός αλλά γραμμικός, υπάρχει επιπλέον η χρονική παράμετρος και η ασφάλεια της χρονικής απόστασης της έρευνας ως ένα βαθμό. Το διάγραμμα παρουσιάζεται στο πρώτο μέρος του μέχρι τη χρονική στιγμή της δημοσίευσης (1971) ως μια καταγραφή του αρχιτεκτονικού πεδίου συμπεριλαμβάνοντας όλα τα ονόματα αρχιτεκτόνων και ομάδων της εποχής σε πέντε κατηγορίες θεωρητικής, κριτικής και πολιτικής στάσης που περιγράφονται ως εξής: ο λογικός αρχιτέκτονας (logical), ο ιδεαλιστής αρχιτέκτονας (Idealist), ο ευσυνείδητος αρχιτέκτονας (self-conscious), ο διαισθητικός αρχιτέκτονας (intuitive) και ο ακτιβιστής αρχιτέκτονας (activist). Μια μεγάλη κατηγορία του διαγράμματος, 80 % του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, αναφέρεται στο αρχιτεκτονικό πεδίο όπως διαμορφώνεται χωρίς τη συμβολή των αρχιτεκτόνων και χαρακτηρίζεται κυρίως από τις εξελίξεις που συμβαίνουν σε αυτό με βάση τις νέες τεχνολογίες, τα υλικά και τις θεσμικές διαδικασίες. Από το 1971 και μετά η γραφική αναπαράσταση συνεχίζεται στο διάγραμμα μέχρι το 2000 όχι πλέον ως καταγραφή της αρχιτεκτονικής δημιουργίας αλλά ως μια προβολή του Jencks στο μέλλον και την εξέλιξη του αρχιτεκτονικού πεδίου στηριζόμενος στα δεδομένα του διαγράμματος ως το 1971. Η γραφική αναπαράσταση από εκείνο το σημείο τομής και πέρα δεν περιλάμβανε ονόματα αρχιτεκτόνων αλλά μόνο προβλεπόμενες τάσεις και προσεγγίσεις του αρχιτεκτονικού πεδίου. Ένα δεύτερο διάγραμμα με την ίδια οπτική γλώσσα παρουσίασε ο Charles Jencks το 2000 στο περιοδικό Architectural Review όπου το αρχικό διάγραμμα ολοκληρώθηκε με τα δεδομένα των αρχιτεκτόνων των τελευταίων τριάντα ετών και τις αλληλεπιδράσεις τους. Σε μα πρώτη ματιά δεν διακρίνονται σημαντικές αλλαγές ανάμεσα στα δύο διαγράμματα, αλλά σε μια πιο προσεκτική ανάγνωση οι περιοχές στο διάγραμμα του 2000 δεν είναι πλέον μόνο μαύρες και λευκές όπως σε αυτό του 1971, αλλά παρεμβάλλονται γκρι κοιλότητες ανάμεσα τους που περιλαμβάνουν με μεγαλύτερη σαφήνεια τις ενδιάμεσες ζώνες ανάμεσα στους αρχιτέκτονες και τις κατηγορίες αλλά και τις ομάδες αυτών που ενώνουν τις δυνάμεις τους και προβάλλουν διακηρύξεις των συνδέσεων τους με κείμενα, σχέδια και αναπαραστάσεις όπως π.χ. ο Μπρουταλισμός, η ομάδα Τeam 10 και o βιομορφικός Gehry. Εξαιτίας του εύρους της χρονικής περιόδου, σχεδόν κάθε δέκα χρόνια βλέπουμε αρχιτέκτονες να εμφανίζονται σε διαφορετικές περιοχές επαναπροσδιορίζοντας τους δημιουργικούς εαυτούς τους στο χρόνο και στο πλαίσιο γύρω τους.
Εικόνα 2, Charles Jencks, Evolutionary Tree to the year 2000, Architecture 2000: Predictions and Methods, 1971
Εικόνα 3, Charles Jencks, Jencks’ Theory of Evolution Diagram, Architectural Review July 2000
Σύμφωνα με τον Jeremy Till, υπάρχουν τρεις μύθοι για την έρευνα σε σχέση με την αρχιτεκτονική. Ο πρώτος μύθος είναι ότι η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να παράγει έρευνα γιατί είναι τόσο διαφορετική ως πεδίο και μορφή γνώσης. Ο δεύτερος μύθος λειτουργεί σε αντίθεση με τον πρώτο και υποστηρίζει ότι για να καθιερωθεί ως αξιόπιστη και «ισχυρή» επιστημολογία, η αρχιτεκτονική πρέπει να στραφεί σε άλλα πεδία και ο τρίτος μύθος ότι ο σχεδιασμός ενός κτηρίου είναι μια έρευνα από μόνη της.
Παραθέτοντας μαζί τις δύο χαρτογραφήσεις του αρχιτεκτονικού πεδίου, που έχουν δημιουργηθεί με 45 χρόνια διαφορά μπορεί να πει κανείς ότι η αρχιτεκτονική έχει τη δική της βάση δεδομένων, τις δικές της μεθόδους και αναπαραστάσεις για την παραγωγή έρευνας.
Και μπορεί αυτή η έρευνα να είναι εξελικτική, ενδελεχής και δυναμική όπως η χαρτογράφηση του Charles Jencks αλλά και διαρκώς μεταβαλλόμενη όπως συμβαίνει στην περίπτωση της χαρτογράφησης των Zaera-Polo και Fernandez-Abascal όπου η σύνδεση μεταξύ της έρευνας και της αρχιτεκτονικής δημιουργίας ενημερώνεται συνεχώς από νέα δεδομένα και συσχετίσεις που αλλάζουν τα αποτελέσματα και συνεχίζουν το πείραμα. Τελικά, η συζήτηση και στα δύο παραδείγματα επικεντρώνεται στην οπτικοποίηση του κόσμου ως μια συλλογή ιδεών, τάσεων και εννοιών, που μπορούν όλα ταυτόχρονα να συνυπάρχουν χωρίς τριβές ή μάχη.
Εικόνα 4, Artist Placement Group, quoted from “Structure in Events”, 1972
Στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης, η έρευνα αφορά τις πτυχιακές εργασίες των προπτυχιακών προγραμμάτων, τα ερευνητικά προγράμματα που συμμετέχουν οι διδάσκοντες με τους φοιτητές τους, τις σχεδιαστικές μεθοδολογίες των αρχιτεκτονικών πρακτικών τις οποίες εξετάζουμε, τα μαθήματα και τους διδάσκοντες ως ένα δυναμικό σύνολο που επηρεάζει και διαμορφώνει όλο το πρόγραμμα σπουδών μιας αρχιτεκτονικής σχολής. Οι περιγραφές των μαθημάτων συμπεριλαμβάνουν αξιωματικά τα ερευνητικά ενδιαφέροντα των διδασκόντων και συνδέονται με τον πειραματισμό στις νέες κατασκευαστικές τεχνικές και τεχνολογίες με στόχο να αποκαλύψουν κριτικά τη συμμόρφωση ή την απόκλιση από τις ισχύουσες αρχιτεκτονικές νόρμες.
Αυτό που μένει να ορίσουμε είναι το εύρος της ταλάντωσης. Τις αρχιτεκτονικές διαδικασίες, τα αρχιτεκτονικά εργαλεία και την επιτελεστικότητα της αρχιτεκτονικής που μπορούν να ορίσουν το πλαίσιο της αρχιτεκτονικής έρευνας. Με την προϋπόθεση φυσικά ότι όλοι συμφωνούμε ότι η αρχιτεκτονική είναι μια μορφή γνώσης που μπορεί και χρειάζεται να αναπτυχθεί μέσω της έρευνας.